نقش سیاسی و اجتماعی زنان در دوران شاه طهماسب/ "پری خانم" پرنفوذترین و تأثیرگذارترین زن دربار شاه طهماسب

به گزارش پایگاه خبری تحلیلی طنین یاس - ناهید زندی پژوه: مهم ترین سلسله بعد از تاریخ اسلام، سلسله صفویان است و مذهب تشیع به عنوان تنها آئین اسلامی این دوره به رسمیت شناخته شده بود. قابل توجه اینکه بین مذهب و دولت ارتباطی تنگاتنگی وجود داشت. در دوران صفویه، آزادی اجتماعی زنان در هر مقطع و در زمان فرمانروایی هر پادشاه و در بین هر قبیله به گونه ای ویژه بود، چنانچه هر یک از حاکمان صفوی به خواست و اراده شخصی خود به زنان آزادی می دادند. در این یاداشت به نقش سیاسی و اجتماعی زنان در دربار شاه طهماسب می پردازیم.
بعد از مرگ شاه اسماعیل فرزندش شاه طهماسب به قدرت رسید. او هنگام جلوس بر تخت سلطنت حدود یازده سال داشت. خدمعلی سلطان‏بیگم از زنان نیکوکار، دانشور و سیاستمدار دربار صفوی به عقد ازدواج وی در آمد. این بانوی مقتدر و باتدبیر نزد نواده خود، شاه عباس اوّل اعتباری ویژه به دست آورد. او به امور معماری بخصوص اماکن مذهبی توجه نشان داد. به دستورش بارگاه مطهر امام حسین(ع) تعمیر گردید و موقوفاتی برای روشنایی حرم امام، نیز مرقد حضرت ابوالفضل(ع) اختصاص داده شد.
در زمان پادشاهی، شاه طهماسب درحقوق اجتماعی زنان دگرگونی چشم گیری صورت گرفت. زنان با اینکه در طول تاریخ پرفراز و نشیب ایران، به لحاظ منزلت فردی واجتماعی فراز و فرود های متعددی را سپری کرده بودنداما همواره حضورشان در اجتماع با پوشیدگی، وقار و متانت بود.
چنانچه گفتیم: شاه طهماسب صفوی وقتی به قدرت رسید حدود 11 سال داشت. خدمعلی سلطان بیگم که از زنان نیکوکار، دانشور و سیاست مدار بود به عقد شاه درآمد. این بانوی مقتدر به امور معماری بخصوص اماکن مذهبی توجه خاص نشان می داد و به دستورش مطهر امام حسین علیه اسلام تعمیر گردید. شاه طهماسب پادشاهی صاحب کمال و شیفته هنر بود و در هنرخوشنویسی و نقاشی مهارت داشت. بطور کلی در سلطنت این شاه صفوی دو مرحله وجود دارد: الف) مرحله ی پیش از توبه شاه که از آغاز جلوس وی تا سال 939 طول کشید. ب) مرحله توبه شاه طهماسب که تا پایان سلطنتش ادامه یافت.
قاضی احمد قمی نوشته است که شاه طهماسب به سبب که خوابی سید محمد پیش نماز دیده بود توبه کرد. برخی اقدامات شاه بعد از توبه این بود که دستور داد درختان تاک را از ریشه درآورند تا کسی در ایران شراب درست نکند. شاه موسیقی را ممنوع کرد و موسیقی دانان را از درباراخراج نمود و تقویم رایگان در دسترس همه مردم گذاشت زیرا درآن زمان هر کس برای دانستن ساعت سعدو نحس مجبور بود بهای زیادی به کسانی که تقویم داشتند بپردازند. در زمان شاه طهماسب علاقه زیادی به مال اندوزی داشت.

در این دوران، اهمیت و نفوذ زنان شکل دیگری به خود گرفت و حتی زنان در کنار مردان در فعالیت های روزمره زندگی و اقتصادی خانواده شرکت میکردند و در جنبه های متأثر از شرایط جدید سیاسی- مذهبی حضور می یافتند. پیش از این همه ی توانایی جسمی و هوش و استعداد فطری زنان خاموش بود و باید تمام وقت خود را صرف خانه داری و در منزل سپری میکردند. این اسارت تا به جایی می رسید که شاه کنزیکان خود را به مردان می بخشید. آری شاه طهماسب بسیار متعصب بود و زنان درباری به فرمان شاه بایستی خانه نشین می شدند. اما حرمسرا شاهی در اتخاذ تصمیم ها، اداره کشور، انتصاب ها و برکناری سهم تعیین کننده ای داشت.; ' />
سخت گیری اجتامعی زنان در هفتاد ماده به صورت قانون اجرا و پی گیری میشد. اما حجاب زنان به صورت روبند بر روی چهره انداختن و چادر بر سرکردن در این دوران رواج یافت زیرا شاه طهماسب، فردی معتقد به مذهب شیعه دوازده امامی بود. اما پاره ای از زنان اشراف و درباری، گاهی بر اسب می نشستند یا تیراندازی می کردند. در این مقطع یعنی در دوران شاه طهماسب این آزادی ها را از دست دادند. زیرا به فرمان شاه زنان نباید اسب سواری کنند و اگر ضرورت اقتضا کند، تا ممکن باشد بر زین اسب سوار نشوند و سجام به دست نگیرند. حتی زنان پیر و سالخورده نباید در مراسم جشن ها و معرکه ی قلندران و بازیگران حضور پیدا می کردند. اما با وجود همین محدودیتها، زنان درباری برای از هر فرصت برای کسب علم و دانش سود می برند.

از جمله آنان شاهزاده سلطانم خواهر شاه و کوچک‏ترین دختر شاه اسماعیل اول است. او با همسر سلطان سلیمان، پادشاه عثمانی در باب تحکیم پایه‏های صلح و گسترش روابط و مناسبات سیاسی بین دو کشور ایران و عثمانی مکاتبه کرد. همسر سلطان عثمانی که از نفوذ او در دربار شاه طهماسب خبر داشت پاسخ نامه‏هایش را می‏داد. شاه نیز اغلب با وی مشورت می‏کرد و تا حد مصلحت‏اندیشی به وی اعتماد داشت و در تمامی امور کشوری و تجاری و اقتصادی نظرش را جویا می‏شد، حتی گاهی بدون رأی او کاری انجام نمی‏داد.
پری خانم دومین دختر شاه طهماسب، از زنان قدرتمند این دوره بود که به دلیل لیاقت های ذاتی خود همواره مورد توجه پدرش بود، شاه طهماسب او را به عقد ازدواج برادر زاده اش " بدیه الزمان میرزا" درآورد و حکومت سیتان را به شوهرش واگذار نمود، اما تا پایان عمر هرگز اجازه نداد که پری خانم دربار را ترک کند و نزد همسرش برود. شاه طهماسب در تمام مسائل سیاسی با وی مشورت میکرد. پری خانم در امورخیریه فعال بود و شاه را برای انجام خیرات راهنمایی و تشویق می کرد و از اقدامات فرهنگی شاهزاده خانم (پری خانم) بنای مدرسه دراصفهان بود، همچنین ایشان قریحه شاعری داشت و در اشعار(حقیقی) تخلص می نمود و به خاطره سروده هایش مورد مدع شاعران عصر صفوی از جمله محتشم کاشانی قرار گرفت.


در دوران حکومت شاه طهماسب، مراکزآموزشی برای دختران در شهرهای مختلف منجمله مشهد، استرآباد، قم و کاشان و ... ساخته شد و دختران نزد معلمان زن به تعلیم مشغول بودند. شایان ذکر اینکه زنان احکام صفوی، که سهم مهمی از املاک و زمین های آذربایجان را داشتند آنها را وقف می کردند. برای مثال به دستور زینب بیگم، دختر شاه طهماسب، کاروانسراها، پل ها و درمانگاه ساخته شد.
خواهر شاه طهماسب، سلطان خانم به آموزش خوشنویسی پرداخت. دختران شاه طهماسب مشوق و حامی هنرمندان بودند. اما تمام زنان درباری ساعات خود را در حرمسرا بسر می برند و ارتباطات آنها محدود بودند و مجبور بودند وظایفشان را در محدودة اند روش ها انجام دهند. اما زنان طبقات پایین، روابط آزادتر داشتند. چنانچه زنان روستایی علاوه برنگهداری و تربیت فرزندان و انجام وظایف خانه به امور کشاورزی می پرداختند و زنان عشایربه دامداری مشغول بودند.
همانطور که قبلاً توضیح داده شد پری خانم، دختر شاه طهماسب، با نفوذ و سیاست چشمگیری که داشت توانست درتصمیم گیری های سیاسی پدر و سران ایلها شرکت کند و به همین دلیل در روی کارآمدن سلطان محمد خدابنده نقش مهمی را ایفا کرد، اما مورد حسادت و دسیسه های همسر سلطان محمد به نام "مهدعلیا" قرار گرفت و در این راه جانش را ازدست داد. به دستور مهدعلیا ناراضی بودند و به این خاطر او را به قتل رساندند و سرش را از تن جدا کردند و در ضمن تمام دارایی و اموالش را به غارت بردند.
باید متذکر شد با رسمی شدن مذهب شیعه، بیشتر نوشته های این دوره دربارة آئین تشیع، زندگی پیامبر اکرم حضرت محمد(ص) و امامن معصوم به ویژه حضرت علی علیه اسلام بود ودر مدارس از احادیث و روایات در امرآموزش استفاده می شد و در کنار قرآن از این نسخه ها به عنوان کتاب درسی سود می جستند. همچنین در درباره شاه طهماسب آموزشگاه هایی ایجاد شد که زیر نظر مستقیم شاه توسط معلمان و مربیان درباری به تعلیم و تربیت شاهزدگان، فرزند درباریان، اشراف و خانم ها می پرداختند.

نتیجه اینکه زنان همواره در جنبه های مختلف زندگی اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی حضوری فعال داشته اند. حتی با وجود محدودیت هایی که در ادوار تاریخی با آن دست به گریبان بوده اند. چنانچه در دوران سلطنت شاه طهماسب صفوی دیدیم که با توجه به اعمال تعصب و محدودیتهایی که شاه اعمال می کرد، زنان با استفاده از قدرت درایت و نبوغ و هوش سرشار خود توانستند قابلیتهای خود را در عرصه های مختلف اجتماعی، سیاسی، فرهنگی وهنری به نمایش قرار دهند. منجمله این بانوان مقتدر وتوانا، دختران شاه طهماسب صفوی را می توان نام برد.
منابع
1. آقا جری، سید هاشم. مناسبات دین و دولت در ایران عصر صفوی. تهران: طرح نو، 1388.
2. آرزومندیان، راضیه. بررسی روند تغییرات نقش و جایگاه موقوفات زنان از دوره صفوی تا عصرحاضر، فصلنامه زن در فرهنگ وهنر، شماره 1، بهار 1391.
3. قلی زاده، آذر. تگاهی جامعه شناختی به موقعیت زنان در عصر صفوی. پژوهش زنان، شماره2، تابستان 1383.
انتهای پیام/*