آرمان شهرها مبتنی بر ارزش ها است

به گزارش پایگاه خبری تحلیلی طنین یاس - شمایل منصوری ،عضو هیئت علمی دانشگاه تبریزدر یادداشتی در پیرامون تاثیر زیست عفیفانه برکرامت جامعه نوشت:در میان ارزش ها و اخلاقیات، کرامت ذاتی انسان در صدر قرار دارد و در نتیجه مقدم بر دیگر ارزش هاست، تکریم انسان در تمام ابعاد فردی، اجتماعی، اخلاقی و حقوقی دارای اهمیت اساسی است و در این میان تکریم انسان در زمینه امیال درونی یکی از مهم ترین مولفه های آرمان شهر مد نظر قرآن کریم است. این امر برای کرامت جامعه و پیراستن آن ازمفاسد اخلاقی و نابهنجاری های رفتاری در زمینه تمایلات جنسی است. در بررسی جوامع بشری می توان رویکردهای متفاوتی در این زمینه مشاهده کرد :
1-رویکرد کنترل محور از طریق وضع قوانین اجتماعی و وضع مجازات و بازدارنده های تنبیهی در صورت نقض این قوانین.
2- نسبی انگاری در ارزش های اخلاق و رفتار در امر زیست انسانی و بازتعریف هنجارها و نابهنجاری های اخلاق جنسی که به نسبیت اخلاق منتهی می شود.
3- تمهید و تبیین ارزش های اخلاق فردی در زمینه تمایلات درونی و به ویژه تمایلات جنسی در راستای کرامت جامعه.
با نگاهی به روش تربیت قرآن کریم می توانیم دریابیم که روش قرآن از نوع سوم است، در این روش با تعیین حدود و ثغور رفتار و ارزش گذاری آن زمینه زیست عفیفانه فرد در جامعه فراهم می شود و زیست عفیفانه محیط اجتماعی را به محیطی دارای کرامت انسانی تبدیل می کند. در این سبک زندگی کیفیت حیات بشر ارتقاء می یابد و نیازهای معنوی، روانی و جسمانی او برطرف می شود.
برای تشریح مسئله به مولفه های زیست عفیفانه در قرآن می پردازیم:
در حدود ۳۴۵ آیه از ۶ هزار و ۲۳۶ آیه قرآن کریم به صورت مستقیم یا غیرمستقیم در رابطه با عفاف است. این مساله، نشانه بسیار مهمی بر اهتمام اسلام به برآورده شدن نیازهای روانی انسان و کنترل و برنامه ریزی برای امیال درونی اوست. بر اساس آیات قرآن، ۶ راهبرد اساسی برای عفاف وجود دارد که شامل حیا، اراده، صبر، حفظ حریم، معنویت و ازدواج آسان است.
حیا
پراستفاده ترین راهبرد عفاف در قرآن کریم، راهبرد حیاء است که در ۱۷ نمونه قرآنی بر محور آن بحث شده است. حیاء ابزاری برای نمایش بُعد رفتاری عفاف است. از این رو نباید آن دو را با یکدیگر اشتباه کرد. یعنی نمی توان انکار کرد که سطوحی از حیاء ناشی از اعتدال در تمایلات باشد ولی اگر قرار باشد اعتدال در تمایلات، رفتار عفیفانه را شکل دهد، غالباً همراه با حیا بروز می کند.
اگر حیاء کارکرد ابزاری برای عفاف نداشت بلکه یکی از از مؤلفه های آن بود، در این صورت، رقیق شدن پرده های حیا میان زن و شوهر به معنای از بین رفتن عفاف قلمداد می شد اما این درحالی است که آنها سرشار از عفاف هستند و از ابزار حیا استفاده نمی کنند. پوشش، رفتار، نگاه و گفتار میان همسران کاملاً متفاوت با روابطی است که آنها با دیگران دارند و این مساله به جهت یکی شدن آن دو به واسطه پیوند زناشویی است و روشن است حیاء نسبت به خود بی معنی است.
از ویژگی های حیاء در قرآن می توان به پنهان بودن رفتار جنسی (نمل/۵۴ و ۵۶، عنکبوت/۲۹) صراحت نورزیدن در بیان مسائل جنسی (یوسف/۲۳)، کنترل نگاه (یوسف/۳۱، نور/۳۰و۳۱)، متعارف سخن گفتن (احزاب/۳۲، قصص/۲۵)، پوشش مناسب (نور/۳۰ و ۳۱) و اجازه گرفتن برای ورود به حریم خصوصی (نور/۵۸) نام برد. قرآن کریم به صورت ویژه درباره حیای دختران حضرت شعیب در گفتار و رفتارشان سخن گفته (قصص/۲۵) و در احادیث مربوط به این داستان قرآنی به رابطه سرشار از حیای حضرت موسی با ایشان اشاره شده است (عروسی حویزی، ۱۴۱۵).
فائده راهبردی حیا این است که تمایلات را کنترل می کند. ممکن است شخصی به اعتدال کامل، نبود تمایلات انحرافی و زیاده خواهی و مانند آن دست نیافته باشد اما به واسطه حیای ارادی، خود را کنترل می کند و در نتیجه با استمرار در آن به مراتب بالای عفاف دست می یابد.
اراده
قرآن کریم در ۱۰ آیه از اراده و نقش بی بدیل آن در عفاف سخن گفته است که تمام این موارد به نقش راهبردی آن اشاره دارد. بر اساس نگاه قرآن، نفس اماره، انسان را به سمت زشتی ها سوق می دهد (یوسف/53). طبیعتاً برای انسان های کم اراده، عفت ورزی و بر خلاف هوای نفس عمل کردن کاری دشوار است ولی با تقویت اراده می توان بر خلاف جریان طوفانی هوای نفس حرکت کرد؛ حتی در مواردی مانند دلبسته بودن قبل از ازدواج که عفاف و اعتدال در تمایلات امری دشوار است، در این موارد نیز تقوا لازم دانسته شده و می توان در برخی موارد از راه اراده به تقوا یاد کرد. تقوا به معنای حفظ خویشتن با هدف دوری از آسیب ها، ابزاری است که عفاف را به دنبال خواهد داشت.
به هر روی یکی از پرکاربردترین راهبردهای عفاف، عزم و اراده است. در قرآن کریم انسان عفیف، شخصیتی با اراده نشان داده شده است که توانایی محافظت از پوشش (نور/۳۰) و کنترل روابط جنسی خود را دارد (مؤمنون/۵). گریز حضرت یوسف از موقعیت گناه (یوسف/۲۴) و پایداری حضرت مریم در مقابل فردی غریبه که بعداً معلوم شد پیام آور الهی است (مریم/۱۸) نمونه هایی از اراده قوی برای حفظ عفاف است. همچنین از نگاه قرآن انسان های بی عفت، افرادی سست اراده هستند که توان کنترل نفس خویش را ندارند (یوسف/۲۴ و ۳۱)..
صبر
بسیاری در ترجمه «و لیستعفف» (نور/۳۳) از واژه عفاف استفاده کرده اند و برخی هم به معنی خودداری و خویشتنداری ترجمه کرده اند و از ترجمه آن به صبر خودداری ورزیده اند. ترجمه ای که عفاف را به صبر معنا کرده باشد، به ندرت یافت می شود اما با این وجود مفهوم صبر در عفت ورزی بسیار پر رنگ و راهبردی است..
از نگاهی می توان عفاف را به دو نوع منفعلانه و فعّال تقسیم کرد. عفاف فعال آن است که فرد با انجام اقدامات مثبتی مانند ازدواج خود را عفیف نگاه دارد و به اعتدال در تمایلات برسد. عفاف منفعلانه صرفاً به معنای انجام ندادن اقدامات منفی و غیرعفیفانه است. بنابراین صبر که یک اقدام منفعلانه است از راهبردهای به دست آوردن عفاف است. البته انفعالی بودن صبر چیزی از ارزش آن نمی کاهد بلکه نشان می دهد که به تنهایی کافی نیست و افراد عفیف نیازمند روش های فعّال در حفظ عفاف هستند. به هر حال بدون صبر و پرهیزکاری، روش های فعّال نیز قابل اجرا نیستند..
ازدواج با شرایط و مراحل متعددش غالبا بدون اندکی صبر امکانپذیر نیست. در قرآن نیز پس از آنکه حکم ازدواج با کنیزان در صورت فراهم نبودن شرایط ازدواج با زنان آزاد، بیان شده، خداوند فرموده است «و أَنْ تَصْبِرُوا خَیْرٌ لَکُمْ» (نساء/۲۵) یعنی بهتر است انسانی که توانایی صبر دارد، از رابطه جنسی مشروع که با شأن اجتماعی او ناسازگار است، بپرهیزد..
شکیبایی، راهبردی است که ارتباط محکمی با آرامش درونی و عزت نفس دارد. قرآن کریم هنگام تبیین شخصیت دختران حضرت شعیب از صبر و وقار ایشان تمجید می کند که از ورود به جمع مردانه و ستم کار نسبت به زنان، پرهیز کردند تا مبادا شخصیت عفیف آنها خدشه دار شود. (قصص/۲۳).
حفظ حریم
به هر روی یکی از پرکاربردترین راهبردهای عفاف، عزم و اراده است. در قرآن کریم انسان عفیف، شخصیتی با اراده نشان داده شده است که توانایی محافظت از پوشش (نور/۳۰) و کنترل روابط جنسی خود را دارد (مؤمنون/۵). گریز حضرت یوسف از موقعیت گناه (یوسف/۲۴) و پایداری حضرت مریم در مقابل فردی غریبه که بعداً معلوم شد پیام آور الهی است (مریم/۱۸) نمونه هایی از اراده قوی برای حفظ عفاف است. همچنین از نگاه قرآن انسان های بی عفت، افرادی سست اراده هستند که توان کنترل نفس خویش را ندارند (یوسف/۲۴ و ۳۱)..
معنویت
معنویت یک جنبه شخصیتی دارد که از آن به عنوان طهارت یاد شده است اما معنویت ابزاری برای حفظ عفاف نیز بشمار می آید. برنامه ریزی عملی برای تقرب نسبت به خداوند، یاد و ذکر الهی و استمداد و کمک خواهی از او در جلوگیری از انحراف و صیانت از عفاف نقش به سزایی دارد. خداوند در دو داستان حضرت یوسف و مریم به این ویژگی راهبردی اشاره فرموده است. حضرت یوسف در پاسخ به تقاضای بی شرمانه زلیخا فرمود مَعَاذَ اللَّهِ (یوسف/ ۲۳) به خدا پناه می برم و حضرت مریم به هنگام نزدیک شدن غریبه که بعداً معلوم شد فرستاده الهی است، فرمود إِنّی أَعُوذُ بِالرَّحْمَانِ مِنکَ إِن کُنتَ تَقِیًّا (مریم/ ۱۸) من از تو به خدای مهربان پناه می برم. البته اگر تو موجود باتقوایی باشی. در هر دو ماجرا بر کمک خواهی از خداوند برای نجات از رفتار غیرعفیفانه طرف مقابل تأکید شده است.
ازدواج آسان
ازدواج از مهمترین، جامعترین و قدرتمندترین نمونه های عفاف است. بنابراین یکی از راه های حفظ عفاف، فراهم کردن شرایط ازدواج است. آسانگیری در ازدواج نیز زمینه را برای حفظ عفت فراهم می کند که در ماجرای حضرت لوط و قوم بدکردارش این مسئله مشهود است. او حتی حاضر بود در صورت توبه قومش برای نمونه دختران خود را به ازدواج برخی از آنها درآورد (حجر/ ۷۱، مکارم شیرازی، ۱۳۷۴) تا با این روش به آنها بفهماند که ازدواج آسان بهترین راه کار در عفت ورزی است و در غیر اینصورت و با ملاک قرار دادن چیزی غیر از دین و اخلاق، فساد کبیر، جهان را فرا خواهد گرفت (کلینی، ۱۴۰۷ ق)..
نتیجه گیری
تجربیات زیست اجتماعی انسان بیانگر آن است که حیطه اخلاق فردی و به ویژه اخلاق جنسی یکی از امور مغفول در زندگی اجتماعی انسان است. این غفلت سبب شکل گیری دو نوع گرایش و نگرش به مسائل تمایلاتِ درونی انسان شده است؛ در یک نگرش همه مسائل انسانی به مثابه امور قراردادی لحاظ شده است که از طریق وضع قوانین مدنی و اجتماعی مورد کنترل واقع شده است. نتیجه این امر شرطی سازی انسان به مراعات قانون در جامعه و رها شدن تقوای نفس در فردیت انسان شده است. رویکرد دیگر نسبی سازی ارزش های اخلاقی و اخلاق جنسی بوده است که نتیجه آن گسترش انحرافات جنسی به مثابه آزادی فردی تلقی شده و کرامت انسانی را نادیده گرفته و انسان را به حیوان لذت جو و لذت پرست فرو کاسته است. نگرش سوم ارزش گذاری بر تمایلات انسان و تعیین حدود و ثغور رفتارهای اخلاقی انسان و از جمله اخلاق جنسی است که سبب سالم سازی محیط اجتماعی و کرامت جامعه می شود؛ راهبرد قرآن از این نوع است که با بررسی آیات قرآنی مولفه های این رویکرد قابل احصاء است، زیست عفیفانه بر اساس این مولفه ها شکل می گیرد و سلامت نفس و کرامت اجتماعی را تامین می کند..
منابع:
سیده شیرین حجازی، نظام اخلاق عفاف از منظر قرآن کریم بر مبنای سوره نور، فصلنامه شورای فرهنگی اجتماعی زنان و خانواده، ۱۳۹۷
محمدسعید کرمی، ارائۀ الگوی مفهومی عفاف جنسی مبتنی بر آیات قرآن کریم، فصلنامه خانواده و سلامت جنسی، ۱۳۹۸